ما به خاطر بسیاری از خطاها و اشتباهاتمان گناهکار هستیم اما بدترین جنایت ما، واگذاشتن کودکان به حال خودشان و غفلت از ”فواره‌های زندگی“ است. بسیاری از چیزهائی که ما به آن احتیاج داریم را می‌توان منتظر گذارد، اما کودک را نمی‌توان

مفهوم کودک آزاری در قانون
هرگونه فعل یا ترک فعلی که باعث آزار روحی و جسمی و ایجاد آثار ماندگار در وجود یک طفل شود. کودک آزاری عبارتست از آسیب یا تهدید سلامت جسم و روان ویا سعادت و رفاه و بهزیستی کودک به‌دست والدین یا افرادی که نسبت به او مسئول هستند.

این مسئله میلیون‌ها کودک و خانواده را از هر نژاد و رنگ، طبقه اجتماعی و از هر عقیده‌ای تحت تأثیر خود قرار داده است. در واقع شرایطی که باعث کودک آزاری می‌گردد معمولاً ناشی از یک بحران خانوادگی است کودک آزاری مشکلی اجتماعی است که روزبه‌روز بیشتر در جامعه شیوع می‌یابد.
خشونت و آزار کودکان، عملی است که از طرف بزرگ‌ترها متوجه کودکان می‌شود. آمار نگران کنندهٔ کودک آزاری در حالی افزایش می‌یابد که قانونی حامی کودکان در برابر والدین نیست. شرایط سنی و عقاید سنتی موجب پیدایش مسائلی چون احساس مالکیت والدین نسبت به کودکان و حتی دختران بالغ آنها می‌شود. چنین باورهائی پدید آورندۀ معضلاتی مانند آزارهای جسمی و تجاوزهای جنسی، و زمینه‌ساز فرار کودکان به علت خشونت و ضرب و شتم، از خانه می‌شود.
آیا فرزندان متعلقات ما هستند که هرگونه بخواهیم با آنها رفتار نمود یا انسان‌هائی هستند آزاد، با حق و ارده تمام هم‌چون هر یک از ما؟
بدرفتاری با کودکان معمولاً در چهار حوزه مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ کودک آزاری جسمی، کودک آزاری عاطفی، کودک آزاری جنسی و غفلت.
● آمار کودک آزاری
بررسی که در سال‌های ۷۵ ـ ۷۷ انجام شده نشان می‌دهد ۷۰% موارد اعمال خشونت و آزارگری در محیط خانه رخ داده است. بیشترین گروه سنی در معرض آزار، کودکان ۵ ـ ۹ ساله ۳۶% و ۱۰ ـ ۱۴ ساله ۳۰% بوده است.
هم‌چنین آمار نشان می‌دهد که دختران به میزان بیشتری از پسران مورد آزار قرار گرفته‌اند. ۶۳% مطالعه نشان داد که بیشترین آزارگری (۵/۶۶%) از سوی مردان (پدر ـ شوهر مادر) رخ داده است. طبق یک تحقیق پایان‌نامه‌ای که در سال ۱۳۸۲ انجام شده است: عواملی چون: ناخواسته به دنیا آمدن فرزندان، تعداد زیاد فرزندان، بیسوادی والدین، اعتیاد والدین، تنبیه والدین در کودکیشان در ایجاد کودک آزاری مؤثر است. ۵۶% کودکان آزار دیده دختران و ۴۴% پسران هستند. ۴۴ درصد از موارد کودک آزاری توسط پدران و ۱۲ درصد توسط مادران صورت می‌گیرد. بیش از ۷۸ درصد از موارد آزارهای سوءاستفاده جنسی کودکان است.
علل کودک آزاری چیست؟ چرا شخصی یک کودک را مورد آزار قرار می‌دهد؟ چگونه فردی، کودکی را مورد آزار قرار می‌دهد؟
همه آزارها عمدی و دلخواه نیستند. چندین عامل در زندگی فرد ممکن است دست به دست هم بدهند تا فردی را به‌سوی آزار دادن یک کودک بکشانند. از جمله:
▪ فشارهای عمومی و محلی
▪ مواجه شدن با یک بچه عقب‌مانده یا بچه‌ای با اختلال رفتاری
▪ یک خاطره شخصی از مورد آزار قرار گرفتن (ضربه روحی و آسیب دوران کودکی)
▪ استفاده از الکل و داروهای روانگردان
▪ اختلافات زناشوئی
▪ بیکاری
هیچ‌کس قادر به پیش‌بینی این نکته نیست که کدام یک از این عوامل موجب می‌شود عده‌ای از افراد کودکی را مورد آزار قرار دهند. یکی از علت‌های قابل ملاحظه این است که افرادی در گذشته مورد سوءاستفاده قرار گرفته‌اند زمانی که خودشان والدین یا مراقب می‌شوند، بیشتر از سایرین تمایل به تکرار این عمل دارند. به‌علاوه بسیاری از اشکال آزار و سوءاستفاده از نادانی، انزوا و بی‌توجهی والدین نشأت می‌گیرد. گاهی اوقات فرهنگ (اعتقادی) سنتی باعث آزار می‌شود.
به‌عنوان مثال اعتقاداتی از قبیل این‌که:
▪ بچه‌ها مایملک یا دارائی ما هستند.
▪ والدین به ویژه پدران، برای کنترل بچه‌ها قوانینی مطابق میل خودشان دارند.
▪ بچه‌ها باید در برابر سختی‌های زندگی مقاوم باشند.
کارشناسان حقوق کودک در ایران می‌گویند علت اصلی بروز کودک آزاری، غفلت و کم‌توجهی والدین و جامعه به کودک است. عوامل ماند ناآگاهی والدین از رفتار درست با فرزندان، بیکاری، اعتیاد و مشکلات خانوادگی از مهمترین عوامل بروز و شیوع گسترده این معضل اجتماعی در ایران عنوان شده‌اند.
براساس آمار، تنها در سال ۸۴، ۸۰۰۰ خشونت خانگی ثبت شده که ۱۰۰۰ مورد آن کودک آزاری بوده است. در مهر ماه سال ۸۴ مدیر کل امور اجتماعی وزارت ارشاد اعلام کرد کودک آزاری به مرحله ”اضطرار“ رسیده است. از سوی دیگر، پژوهشی که بر روی ۵۸۵ ”کودک کار“ خیابانی در گروه سنی ۶ تا ۱۸ سال و به‌منظور اطلاع از وضعیت زندگی این کودکان صورت گرفته، بیانگر این واقعیت است که بیش از ۵۰ درصد این کودکان توسط اعضاء خانواده و یا صاحبان کار خود، در محل کار مورد سوءاستفاده جنسی قرار می‌گیرند.
۱) کودک آزاری جسمی Physical child abuse: به‌طور کلی کودک آزاری جسمی آسیبی است که مواردی چون ضربه زدن، داغ کردن، آسیب رساندن به سر، شکستگی، آسیب‌های درونی، زخمی کردن یا هر شیوه دیگر از آسیب جسمانی را شامل می‌شود. تحقیقاتی که در فاصله سال‌های ۹۰ تا ۹۲ انجام گرفته بیانگر این مطلب است که مرگ‌های ناشی از کودک آزاری جسمی ۸۷ درصد در بین کودکان زیر پنج سال و ۶۵ درصد در بین کودکان زیر یک سال بوده است.
طبق آمار گرفته شده توسط ”هاریس پلدر“ در حال حاضر، ۸۶ درصد خانواده آمریکائی بچه‌های خود را کتک می‌زنند و ۶۰ درصد آنها هر هفته این کار را تکرار می‌کنند. وقتی علت را از پدر و مادر پرسیدند گفتند، آنها هیچ تمایلی به این کار ندارند ولی این کار را انجام می‌دهند چون چاره دیگری ندارند.
پدر و مادرها چون کتک در کوتاه مدت مؤثر واقع می‌شود به آن متوسل می‌شوند اما در واقع کتک زدن در دراز مدت پیامدهای بسیار جدی دارد و موجب بهبود رفتار کودک نمی‌شود، بلکه رنجش و میل به انتقام را در کودک تقویت می‌کند. بچه‌هائی که کتک می‌خورند، اصولاً آنهائی هستند که سایرین را کتک می‌زنند.
۲) کودک آزاری عاطفی emotional child abuse: بدرفتاری عاطفی آسیبی اساسی و قابل توجه است که کارکردهای روان‌شناختی، رفتار و رشد کودک را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد و طرد، محرومیت عاطفی، برخورد خشونت‌آمیز خانواده (بی‌ثباتی خانوادگی)، انتقاد، تحقیر و انتظارات نامناسب از کودک، کودک آزاری عاطفی تلقی می‌شود. بدرفتاری عاطفی معمولاً با بدرفتاری جسمی و کلامی همراه است.
۳) کودک آزاری جنسی sexual child abuse: آلبرز (۱۹۹۴) کودک آزاری جنسی را این‌گونه تعریف کرده است: تماس یا تعامل بین کودک و فرد بزرگسال، هنگامی که از کودک برای تحریک جنسی شخص مرتکب (Perpetrator) یا فرد شود.
کودک آزاری جنسی دامنه وسیعی را در برمی‌گیرد که مواردی مثل نمایش آلت تناسلی فرد بزرگسال به کودک، مجبور کردن کودک به نشان دادن آلت تناسلی خویش به فرد بزرگسال، وادار ساختن کودک به روسپی‌گری یا استفاده از کودک در حوزه هرزه‌نگاری (Pornography) را نیز شامل می‌شود (واکر، بونر و گافمن ۱۹۸۸)
۴) غفلت (neglect): عبارت است از حذف یا نادیده گرفتن کودک که ممکن است با آزار بدنی همراه باشد. غفلت به منزله الگوی پایداری است که بیانگر رابطه متقابل و اندک والدین و مراقبان با کودک، حذف و عدم تأمین نیازهای اولیه جسمی کودک مثل تغذیه، بهداشت، پوشاک، نظافت، تربیت، مراقبت‌های پزشکی و ابراز عشق و علاقه می‌باشد.
۵) بهره‌کشی اقتصادی Economic abuse: کنترل بیش از حد در استفاده از بهره‌برداری از پول در حوزه بهره‌کشی اقتصادی قرار دارد. والد یا مراقبان برای کسب درآمد فشار زیادی به کودک یا حتی همسر خود تحمیل می‌کنند. در حالی‌کهدر مورد نحوه خرج کردن آن هیچ‌گونه اختیاری به آنها نمی‌دهند. عدم مشارکت کودک یا همسر در نحوه چگونگی خرج کردن پول نیز بهره‌کشی مالی تلقی می‌شود.
۶) بدرفتاری آموزشی Educational Abuse فشار و آسیب‌های احتمالی که از طریق نظام آموزشی، معلمان، شیوه‌های تدریس، محتوای کتاب‌ها و … در کودکان ایجاد می‌شود، در حوزه بدرفتاری آموزشی قرار می‌گیرد. تأکید بر نمره‌گرائی، نادیده گرفتن تفاوت‌های فردی، ایجاد رقابت‌های شدید، تأکید بر یادگیری از راه حفظ کردن، ایجاد فشارهای روانی بر کودکان به علت انتظارات بیش از حد آنان و … در این گروه جای می‌گیرد. بدرفتاری آموزشی می‌تواند با سایر بدرفتاری‌های از جمله بدرفتاری جسمی همراه باشد.
پنج عامل اساسی مؤثر در کودک آزاری عبارتند از:
۱) خصوصیت فرد بدرفتار (آزارگر)
۲) خصوصیات دیگر اعضاء خانواده
۳) خصوصیات کودک
۴) بافت اجتماعی
۵) بافت موقعیتی
براساس الگوی تعاملی، اگر فردی در ارزیابی‌ها سطح بالائی از برخی ویژگی‌های شخصیتی مرتبط با کودک آزاری و آسیب‌شناسی روانی را نشان می‌دهد و اگر این فرد با همسری زندگی کند که مشکلات مشابهی دارد و در عین حال کودکی دارد که خود یک مشکل تربیتی به حساب می‌آید و در بافت اجتماعی و موقعیتی نیز عواملی از بدرفتار بالقوه مانند فقر، بیکاری و انزوا مشاهده می‌شود، به احتمال زیاد می‌توان پیش‌بینی کرد که کودک آزاری به‌طور شدیدی اتفاق خواهد افتاد.
آثار بدرفتاری بر کودکان، متعدد و جدی است که شدیدترین حالت باعث مرگ کودک می‌شود.
● علامت‌ها و نشانه‌های کودک آزاری چیستند؟
اگر شما به کودک آزاری مشکوک هستید اما مطمئن نیستید، دسته‌ای از علامت‌های جسمی یا رفتاری که در زیر آمده‌اند را جستجو کنید.
▪ بعضی از علامت‌های آزار جسمی:
۱) سوختگی‌های بدون دلیل، بریدگی‌ها یا کبودی‌ها
۲) نشانه‌های گاز گرفتن
۳) مشکلات در مدرسه
۴) ترس از بزرگسالان
۵) خود تخریبی یا رفتار خودکشی گرایانه
۶) افسردگی یا خودانگاره ضعیف
▪ بعضی از علامت‌های آزار هیجانی:
۱) یأس و افسردگی
۲) تنفر
۳) کمبود تمرکز حواس
۴) اختلالات خوردن
▪ بعضی از نشانه‌های آزار جنسی:
۱) تمایل یا دانش نامناسب داشتن از اعمال جنسی
۲) اغواگری
۳) اجتناب از چیزهای مربوط به رفتار جنسی یا عدم پذیرش اندام‌ها یا اعضاء جنسی
۴) کابوس و شب ادراری
۵) تغییرات جدی در اشتها
۶) اطلاعات جنسی فراوان یا پرخاشگری بیش از حد
۷) ترس از یک شخص خاص یا عضوی از خانواده
۸) کناره‌گیری و افسردگی
۹) رفتارهای خودکشی‌گرا
۱۰) اختلالات خوردن
۱۱) خود تخریبی
گاهی اوقات در آزار جنسی نشانه‌های جسمی آشکاری وجود ندارد و پزشک برای اطمینان حاصل کردن از آزار می‌بایست کودک را معاینه کند.
▪ بعضی از نشانه‌های غفلت (بی‌توجهی)
۱) کثیف بودن یا حمام نکردن
۲) گرسنگی زیاد کشیدن
۳) کمبود آشکار سرپرستی (نظارت)
بسیاری از کودکان به خاطر ترس از تنبیه، از دست دادن عشق و محبت یا بی‌آبرو کردن خانواده به خاطر گفتن این راز، از اطلاع دادن آزار می‌ترسند.
● آثار و پیامدهای کودک آزاری
مطالعات متعدد آثار اولیه دراز مدت کودک آزاری را در قربانیان نشان داده است. آثار اولیه ممکن است شامل ترس‌های شدید، اضطراب، احساس گناه، افسردگی، مشکلات بین فردی و رفتارهای نامناسب باشد.
علاوه بر نتایج فوری جسمی و روانی، کودکانی که قربانی خشونت خانواده هستند مستعد برخی مشکلات رشدی می‌شوند. نوزادانی که با آنها بدرفتاری می‌شود، به احتمال زیاد نسبت به مادران خود به‌طور مضطرب دلبسته می‌شوند؛ در حالی‌که کودکان عادی این چنین نیستند. از لحاظ عاطفی این کودکان منزوی و منفعل هستند یا پرخاشگری و رفتارهای مخالفت‌آمیز بروز می‌دهند. کودکانی که مورد بدرفتاری و غفلت قرار گرفته‌اند، در بزرگسالی احتمال بروز رفتارهای خشونت‌بار در آنها بیشتر است.
در یک مطالعه، محققان به مدت سه سال زنانی را که در کودکی مورد بدرفتاری قرار گرفته‌ بودند پیگیری کردند و متوجه شدند که ۷۰ درصد آنها با کودکان خود بدرفتاری می‌کنند و یا به‌صورت ناکارآمد از کودکان خود مراقبت می‌کنند، در حالی‌که مادرانی که مورد بدرفتاری قرار نگرفته‌ بودند، با کودکان خود چنین رفتاری نداشتند.
بزرگسالانی که در کودکی مورد تجاوز (کودک آزاری جنسی) قرار گرفته‌اند ممکن است در روابط زناشوئی، خانوادگی و بین فردی کارکردی معیوب داشته باشند و رفتار خود تخریبی (Self – distractive)، عزت نفس پائین، افسردگی مزمن و ناسازگاری جنسی را تجربه کنند.
آسیب مغزی، ناتوانی در یادگیری، عقب‌ ماندگی ذهنی، عقب ماندگی ثانویه، رفتارهای ضداجتماعی و پرخاشگرانه، بزهکاری و رفتار مجرمانه بزرگسالی از جمله آثار کودک آزاری است. توجه به آثار کوتاه مدت و بلند مدت کودک آزاری در ارائه طرح درمانی مناسب از اهمیت بسیار برخوردار است. نتایج مورد آزار قرار گرفتن یک کودک براساس شدت آزار و محیط پیرامون کودک متفاوت است. اگر محیط اجتماعی خانواده یا مدرسه، پرورش دهنده و حمایت کننده باشد، احتمالاً کودک نتیجه یا برونداد بهتری خواهد داشت.
● نتایج آزار جسمی
آزار جسمی ممکن است نتایج زیر را در بر داشته باشد:
▪ ایجاد مشکلات در روابط صمیمانه شخصی
▪ شدت بالای اضطراب، افسردگی، آزار ذهنی، بیماری جسمی یا مشکلات در مدرسه یا محل کار
▪ تبدیل شدن به یک والد یا مراقب آزارگر
●نتایج آزار هیجانی (عاطفی)
آزار عاطفی می‌تواند منجر به وخامت رفتار، شناخت، هیجان یا اختلالات روانی شود.
● نتایج آزار جنسی
بعضی از نتایج آزار جنسی طولانی:
▪ عزت نفس پائین
▪ احساس بیهودگی
▪ دیدگاهی ناهنجار و تحریف شده از لذت جنسی
▪ اختلالات شخصیتی
▪ مشکل در برقراری ارتباط با دیگران
▪ تمایل به کودک آزاری یا فاحشه شدن
برخی از موارد مؤثر پیشگیری از کودک آزاری عبارتند از:
۱) توجه به آموزش و آگاه‌سازی معلمان و مربیان مهدکودک برای استفاده از شیوه‌های تربیتی مناسب.
۲) توجه به نهاد خانواده و کمک و حمایت از آن برای وظایف مربوط به کودکان.
۳) کاهش فقر و تأمین رفاه و امنیت و عدالت اجتماعی که به‌عنوان یک راهکار دراز مدت است.
۴) بازنگری در نظام آموزشی و شیوه‌های آموزشی و رفتار با دانش‌آموزان.
۵) بازنگری در قوانین مربوط به کودکان و خانواده که جایگاه رشد و پرورش آنان است و نظارت بر اجرای دقیق قوانین مربوط به کودک آزاری.
۶) ارائه خدمات مشاوره کودک و ارائه خدمات روان‌شناسی به خانواده‌ها تا از قرار گرفتن در معرض آسیب کودک آزاری جلوگیری به عمل آید.
۷) برطرف کردن مشکلات شخصیتی ـ بیماری‌های روانی ـ ارائه آگاهی لازم از چگونگی برخورد با کودکان و رفع مشکلات اقتصادی والدین یا دیگر سرپرستان کودک.
● راهکارهائی برای کاهش و کنترل کودک آزاری در ایران
▪ ایجاد پایگاه‌هائی در پارک‌ها و فرهنگ‌سراها برای رسیدگی به شکایات و مشکلات بچه‌ها.
▪ ایجاد کمیته‌های مددکاری برای کمک به کودکان آزار دیده. زیرا اگر در شهرمان کودکی مورد آزار و اذیت والدین قرار گیرد و همه مردم این جرأت را پیدا کنند که بعد از مشاهده هرگونه مسئله کودک آزاری آن را سریعاً به کمیته مددکاری مربوط به کودکان گزارش کنند شاید دیگر کمتر شاهد این‌گونه موارد باشیم.
▪ بالا بردن سطح آگاهی مردم در رابطه با تربیت کودکانشان و چگونگی برخورد صحیح با آنها از طریق رسانه‌های جمعی چون تلویزیون، رادیو، مجلات، روزنامه‌ها و …
برهمین اساس نبود یک شبکه حمایتی، خانواده‌ها را به‌طور عمده در معرض خطر بیشتری برای خشونت یا غفلت قرار می‌دهد.
برای فراهم کردن کمک فوری به والدین در مواقع فشار عصبی، برنامه‌های مراقبت باید ۲۴ ساعته در دسترس باشد و خدماتی هم‌چون خط تلفن فعال و مراقبت کننده موقع بحران را ارائه دهند. کمک باید از طریق تلفن و یا از طریق فرد مشاور فراهم باشد. برنامه هم‌چنین باید در مواقع لزوم به کودک کمک کرده و مراقبت مناسب از او در خانه و یا انتقال کودک به مرکز فوریت پرستاری به انجام رساند.
● آیا می‌دانستید؟
علت عمده مرگ و میر در کودکان ۴ ساله و کوچک‌تر کودک آزاری یا غفلت می‌باشد؟
بیشتر کودکان توسط افرادی که آنها را می‌شناسند مورد آزار قرار می‌گیرند؟
بسیاری از افراد از گزارش دادن کودک آزاری می‌ترسند؟ و اغلب آزارهای جنسی احتمالاً هرگز به مقامات با صلاحیت گزارش نمی‌شوند؟
”ما به خاطر بسیاری از خطاها و اشتباهاتمان گناهکار هستیم اما بدترین جنایت ما، واگذاشتن کودکان به حال خودشان و غفلت از ”فواره‌های زندگی“ است. بسیاری از چیزهائی که ما به آن احتیاج داریم را می‌توان منتظر گذارد، اما کودک را نمی‌توان. همین حالا، زمانی است که استخوان‌های او در حال شکل گرفتن، خون او در حال ساخته شدن و حواس او در حال تکمیل شدن است.

منبع : ماهنامه کودک